patanjali yoga sutras – పతంజలి యోగ సూత్రాణి
పతంజలి యోగ సూత్రాణి – 1 (సమాధి పాద)
అథ సమాధిపాదః ।
అథ యోగానుశాసనమ్ ॥ 1 ॥
యోగశ్చిత్తవృత్తి నిరోధః ॥ 2 ॥
తదా ద్రష్టుః స్వరూపేఽవస్థానమ్ ॥ 3 ॥
వృత్తి సారూప్యమితరత్ర ॥ 4 ॥
వృత్తయః పంచతయ్యః క్లిష్టాఽక్లిష్టాః ॥ 5 ॥
ప్రమాణ విపర్యయ వికల్ప నిద్రా స్మృతయః ॥ 6 ॥
ప్రత్యక్షానుమానాగమాః ప్రమాణాని ॥ 7 ॥
విపర్యయో మిథ్యాజ్ఞానమతద్రూప ప్రతిష్ఠమ్ ॥ 8 ॥
శబ్దజ్ఞానానుపాతీ వస్తుశూన్యో వికల్పః ॥ 9 ॥
అభావ ప్రత్యయాలంబనా వృత్తిర్నిద్రా ॥ 10 ॥
అనుభూత విషయాసంప్రమోషః స్మృతిః ॥ 11 ॥
అభ్యాస వైరాగ్యాభ్యాం తన్నిరోధః ॥ 12 ॥
తత్ర స్థితౌ యత్నోఽభ్యాసః ॥ 13 ॥
స తు దీర్ఘకాల నైరంతర్య సత్కారాసేవితో దృఢభూమిః ॥ 14 ॥
దృష్టానుశ్రవిక విషయ వితృష్ణస్య వశీకారసంజ్ఞా వైరాగ్యమ్ ॥ 15 ॥
తత్పరం పురుషఖ్యాతే-ర్గుణవైతృష్ణ్యమ్ ॥ 16 ॥
వితర్క విచారానందాస్మితారూపానుగమాత్ సంప్రజ్ఞాతః ॥ 17 ॥
విరామప్రత్యయాభ్యాసపూర్వః సంస్కారశేషోఽన్యః ॥ 18 ॥
భవప్రత్యయో విదేహప్రకృతిలయానామ్ ॥ 19 ॥
శ్రద్ధా వీర్య స్మృతి సమాధిప్రజ్ఞా పూర్వక ఇతరేషామ్ ॥ 20 ॥
తీవ్రసంవేగానామాసన్నః ॥ 21 ॥
మృదుమధ్యాధిమాత్రత్వాత్తతోఽపి విశేషః ॥ 22 ॥
ఈశ్వరప్రణిధానాద్వా ॥ 23 ॥
క్లేశ కర్మ విపాకాశయైరపరామృష్టః పురుషవిశేష ఈశ్వరః ॥ 24 ॥
తత్ర నిరతిశయం సర్వజ్ఞబీజమ్ ॥ 25 ॥
స ఏషః పూర్వేషామపి గురుః కాలేనానవచ్ఛేదాత్ ॥ 26 ॥
తస్య వాచకః ప్రణవః ॥ 27 ॥
తజ్జపస్తదర్థభావనమ్ ॥ 28 ॥
తతః ప్రత్యక్చేతనాధిగమోఽప్యంతరాయాభావశ్చ ॥ 29 ॥
వ్యాధి స్త్యాన సంశయ ప్రమాదాలస్యావిరతి భ్రాంతి
దర్శనాలబ్ధభూమికత్వానవస్థితత్వాని చిత్తవిక్షేపాస్తేంఽతరాయాః ॥ 30 ॥
దుఃఖ దౌర్మనస్యాంగమేజయత్వ శ్వాసప్రశ్వాసా విక్షేపసహభువః ॥ 31 ॥
తత్ప్రతిషేధార్థమేకతత్త్వాభ్యాసః ॥ 32 ॥
మైత్రీ కరుణా ముదితోపేక్షాణాం సుఖ దుఃఖ పుణ్యాపుణ్య విషయాణాం-భావనాతశ్చిత్తప్రసాదనమ్ ॥ 33 ॥
ప్రచ్ఛర్దన విధారణాభ్యాం వా ప్రాణస్య ॥ 34 ॥
విషయవతీ వా ప్రవృత్తిరుత్పన్నా మనసః స్థితి నిబంధినీ ॥ 35 ॥
విశోకా వా జ్యోతిష్మతీ ॥ 36 ॥
వీతరాగ విషయం వా చిత్తమ్ ॥ 37 ॥
స్వప్న నిద్రా జ్ఞానాలంబనం వా ॥ 38 ॥
యథాభిమతధ్యానాద్వా ॥ 39 ॥
పరమాణు పరమ మహత్త్వాంతోఽస్య వశీకారః ॥ 40 ॥
క్షీణవృత్తేరభిజాతస్యేవ మణేర్గ్రహీతృగ్రహణ గ్రాహ్యేషు తత్స్థ తదంజనతా సమాపత్తిః ॥ 41 ॥
తత్ర శబ్దార్థ జ్ఞాన వికల్పైః సంకీర్ణా సవితర్కా సమాపత్తిః ॥ 42 ॥
స్మృతి పరిశుద్ధౌ స్వరూప శూన్యేవార్థ మాత్రనిర్భాసా నిర్వితర్కా ॥ 43 ॥
ఏతయైవ సవిచారా నిర్విచారా చ సూక్ష్మవిషయా వ్యాఖ్యాతా ॥ 44 ॥
సూక్ష్మ విషయత్వం చాలింగపర్యవసానమ్ ॥ 45 ॥
తా ఏవ సబీజః సమాధిః ॥ 46 ॥
నిర్విచార వైశారాద్యేఽధ్యాత్మప్రసాదః ॥ 47 ॥
ఋతంభరా తత్ర ప్రజ్ఞా ॥ 48 ॥
శ్రుతానుమాన ప్రజ్ఞాభ్యామన్యవిషయా విశేషార్థత్వాత్ ॥ 49 ॥
తజ్జః సంస్కారోఽన్యసంస్కార ప్రతిబంధీ ॥ 50 ॥
తస్యాపి నిరోధే సర్వనిరోధాన్నిర్బీజస్సమాధిః ॥ 51 ॥
ఇతి పాతంజలయోగదర్శనే సమాధిపాదో నామ ప్రథమః పాదః ।
పతంజలి యోగ సూత్రాణి – 2 (సాధన పాద)
అథ సాధనపాదః ।
తపః స్వాధ్యాయేశ్వరప్రణిధానాని క్రియాయోగః ॥1॥
సమాధిభావనార్థః క్లేశతనూకరణార్థశ్చ ॥2॥
అవిద్యాస్మితారాగద్వేషాభినివేశాః క్లేశాః ॥3॥
అవిద్యా క్షేత్రముత్తరేషాం ప్రసుప్తతనువిచ్ఛిన్నోదారాణామ్ ॥4॥
అనిత్యాశుచిదుఃఖానాత్మసు నిత్యశుచిసుఖాత్మఖ్యాతిరవిద్యా ॥5॥
దృగ్దర్శనశక్త్యోరేకాత్మతేవాస్మితా ॥6॥
సుఖానుశయీ రాగః ॥7॥
దుఃఖానుశయీ ద్వేషః ॥8॥
స్వరసవాహీ విదుషోఽపి తథారూఢోఽభినివేశః ॥9॥
తే ప్రతిప్రసవహేయాః సూక్ష్మాః ॥10॥
ధ్యానహేయాస్తద్వృత్తయః ॥11॥
క్లేశమూలః కర్మాశయో దృష్టాదృష్టజన్మవేదనీయః ॥12॥
సతి మూలే తద్ విపాకో జాత్యాయుర్భోగాః ॥13॥
తే హ్లాదపరితాపఫలాః పుణ్యాపుణ్యహేతుత్వాత్ ॥14॥
పరిణామతాపసంస్కారదుఃఖైర్గుణవృత్తివిరోధాచ్చ దుఃఖమేవ సర్వం వివేకినః ॥15॥
హేయం దుఃఖమనాగతమ్ ॥16॥
ద్రష్టృదృశ్యయోః సంయోగో హేయహేతుః॥17॥
ప్రకాశక్రియాస్థితిశీలం భూతేంద్రియాత్మకం భోగాపవర్గార్థం దృశ్యమ్ ॥18॥
విశేషావిశేషలింగమాత్రాలింగాని గుణపర్వాణి ॥19॥
ద్రష్టా దృశిమాత్రః శుద్ధోఽపి ప్రత్యయానుపశ్యః ॥20॥
తదర్థ ఏవ దృశ్యస్యాత్మా ॥21॥
కృతార్థం ప్రతి నష్టమప్యనష్టం తదన్యసాధారణత్వాత్ ॥22॥
స్వస్వామిశక్త్యోః స్వరూపోపలబ్ధిహేతుః సంయోగః ॥23॥
తస్య హేతురవిద్యా ॥24॥
తదభావాత్సంయోగాభావో హానం తద్ దృశేః కైవల్యమ్ ॥25॥
వివేకఖ్యాతిరవిప్లవా హానోపాయః ॥26॥
తస్య సప్తధా ప్రాంతభూమిః ప్రజ్ఞా ॥27॥
యోగాంగానుష్ఠానాదశుద్ధిక్షయే జ్ఞానదీప్తిరావివేకఖ్యాతేః ॥28॥
యమనియమాసనప్రాణాయామప్రత్యాహారధారణాధ్యానసమాధయోష్టావంగాని ॥29॥
అహింసాసత్యాస్తేయబ్రహ్మచర్యాపరిగ్రహా యమాః ॥30॥
జాతిదేశకాలసమయానవచ్ఛిన్నాః సార్వభౌమా మహావ్రతమ్ ॥31॥
శౌచసంతోషతపః స్వాధ్యాయేశ్వరప్రణిధానాని నియమాః ॥32॥
వితర్కబాధనే ప్రతిపక్షభావనమ్ ॥33॥
వితర్కాహింసాదయః కృతకారితానుమోదితా లోభక్రోధమోహపూర్వకా మృదుమధ్యాధిమాత్రా దుఃఖాజ్ఞానానంతఫలా ఇతి ప్రతిపక్షభావనమ్ ॥34॥
అహింసాప్రతిష్ఠాయాం తత్సన్నిధౌ వైరత్యాగః ॥35॥
సత్యప్రతిష్ఠాయాం క్రియాఫలాశ్రయత్వమ్ ॥36॥
అస్తేయప్రతిష్ఠాయాం సర్వరత్నోపస్థానమ్ ॥37॥
బ్రహ్మచర్యప్రతిష్ఠాయాం వీర్యలాభః ॥38॥
అపరిగ్రహస్థైర్యే జన్మకథంతాసంబోధః ॥39॥
శౌచాత్స్వాంగజుగుప్సా పరైరసంసర్గః ॥40॥
సత్త్వశుద్ధి-సౌమనస్యైకాగ్య్రేంద్రియజయాత్మదర్శన-యోగ్యత్వాని చ ॥41॥
సంతోషాత్ అనుత్తమఃసుఖలాభః ॥42॥
కాయేంద్రియసిద్ధిరశుద్ధిక్షయాత్ తపసః ॥43॥
స్వాధ్యాయాదిష్టదేవతాసంప్రయోగః ॥44॥
సమాధిసిద్ధిరీశ్వరప్రణిధానాత్ ॥45॥
స్థిరసుఖమాసనమ్ ॥46॥
ప్రయత్నశైథిల్యానంతసమాపత్తిభ్యామ్ ॥47॥
తతో ద్వంద్వానభిఘాతః ॥48॥
తస్మిన్ సతి శ్వాసప్రశ్వాసయోర్గతివిచ్ఛేదః ప్రాణాయామః ॥49॥
(స తు) బాహ్యాభ్యంతరస్తంభవృత్తిర్దేశకాలసంఖ్యాభిః పరిదృష్టో దీర్ఘసూక్ష్మః ॥50॥
బాహ్యాభ్యంతరవిషయాక్షేపీ చతుర్థః ॥51॥
తతః క్షీయతే ప్రకాశావరణమ్ ॥52॥
ధారణాసు చ యోగ్యతా మనసః ॥53॥
స్వవిషయాసంప్రయోగే చిత్తస్వరూపానుకార ఇవేంద్రియాణాం ప్రత్యాహారః ॥54॥
తతః పరమావశ్యతేంద్రియాణామ్ ॥55॥
ఇతి పాతంజలయోగదర్శనే సాధనపాదో నామ ద్వితీయః పాదః ।
పతంజలి యోగ సూత్రాణి – 3 (విభూతి పాదః)
శ్రీపాతంజలయోగదర్శనమ్ ।
అథ విభూతిపాదః ।
దేశబంధశ్చిత్తస్య ధారణా ॥1॥
తత్ర ప్రత్యయైకతానతా ధ్యానమ్ ॥2॥
తదేవార్థమాత్రనిర్భాసం స్వరూపశూన్యమివ సమాధిః ॥3॥
త్రయమేకత్ర సంయమః ॥4॥
తజ్జయాత్ ప్రజ్ఞాలోకః ॥5॥
తస్య భూమిషు వినియోగః ॥6॥
త్రయమంతరంగం పూర్వేభ్యః ॥7॥
తదపి బహిరంగం నిర్బీజస్య ॥8॥
వ్యుత్థాననిరోధసంస్కారయోరభిభవప్రాదుర్భావౌ నిరోధక్షణచిత్తాన్వయో నిరోధపరిణామః ॥9॥
తస్య ప్రశాంతవాహితా సంస్కారాత్ ॥10॥
సర్వార్థతైకాగ్రాతయోః క్షయోదయౌ చిత్తస్య సమాధిపరిణామః ॥11॥
తతః పునః శాంతోదితౌ తుల్యప్రత్యయౌ చిత్తస్యైకాగ్రతా పరిణామః ॥12॥
ఏతేన భూతేంద్రియేషు ధర్మలక్షణావస్థాపరిణామా వ్యాఖ్యాతాః ॥13॥
శాంతోదితావ్యపదేశ్యధర్మానుపాతీ ధర్మీ ॥14॥
క్రమాన్యత్వం పరిణామాన్యత్వే హేతుః ॥15॥
పరిణామత్రయసంయమాదతీతానాగతజ్ఞానమ్ ॥16॥
శబ్దార్థప్రత్యయానామితరేతరాధ్యాసాత్ సంకరస్తత్ప్రవిభాగసంయమాత్ సర్వభూతరుతజ్ఞానమ్ ॥17॥
సంస్కారసాక్షాత్కరణాత్ పూర్వజాతిజ్ఞానమ్ ॥18॥
ప్రత్యయస్య పరచిత్తజ్ఞానమ్ ॥19॥
న చ తత్ సాలంబనం తస్యావిషయీభూతత్వాత్ ॥20॥
కాయరూపసంయమాత్ తద్గ్రాహ్యశక్తిస్తంభే చక్షుః ప్రకాశాసంప్రయోగేఽంతర్ధానమ్ ॥21॥
సోపక్రమం నిరుపక్రమం చ కర్మ తత్సంయమాదపరాంతజ్ఞానమరిష్టేభ్యో వా ॥22॥
మైత్ర్యాదిషు బలాని ॥23॥
బలేషు హస్తిబలాదీనీ ॥24॥
ప్రవృత్త్యాలోకన్యాసాత్ సూక్ష్మవ్యవహితవిప్రకృష్టజ్ఞానమ్ ॥25॥
భువనజ్ఞానం సూర్యే సంయమాత్ ॥26॥
చంద్రే తారావ్యూహజ్ఞానమ్ ॥27॥
ధ్రువే తద్గతిజ్ఞానమ్ ॥28॥
నాభిచక్రే కాయవ్యూహజ్ఞానమ్ ॥29॥
కంఠకూపే క్షుత్పిపాసానివృత్తిః ॥30॥
కూర్మనాడ్యాం స్థైర్యమ్ ॥31॥
మూర్ధజ్యోతిషి సిద్ధదర్శనమ్ ॥32॥
ప్రాతిభాద్వా సర్వమ్ ॥33॥
హృదయే చిత్తసంవిత్ ॥34॥
సత్త్వపురుషయోరత్యంతాసంకీర్ణయోః ప్రత్యయావిశేషో భోగః పరార్థత్వాత్ స్వార్థసంయమాత్ పురుషజ్ఞానమ్ ॥35॥
తతః ప్రాతిభశ్రావణవేదనాదర్శాస్వాదవార్తా జాయంతే ॥36॥
తే సమాధావుపసర్గావ్యుత్థానే సిద్ధయః ॥37॥
బంధకారణశైథిల్యాత్ ప్రచారసంవేదనాచ్చ చిత్తస్య పరశరీరావేశః ॥38॥
ఉదానజయాజ్జలపంకకంటకాదిష్వసంగ ఉత్క్రాంతిశ్చ ॥39॥
సమానజయాజ్జ్వలనమ్ ॥40॥
శ్రోత్రాకాశయోః సంబంధసంయమాత్ దివ్యం శ్రోత్రమ్ ॥41॥
కాయాకాశయోః సంబంధసంయమాత్ లఘుతూలసమాపత్తేశ్చ ఆకాశగమనమ్ ॥42॥
బహిరకల్పితా వృత్తిర్మహావిదేహా తతః ప్రకాశావరణక్షయః ॥43॥
స్థూలస్వరూపసూక్ష్మాన్వయార్థవత్త్వసంయమాత్ భూతజయః ॥44॥
తతోఽణిమాదిప్రాదుర్భావః కాయసంపత్ తద్ధర్మానభిఘాతశ్చ ॥45॥
రూపలావణ్యబలవజ్రసంహననత్వాని కాయసంపత్ ॥46॥
గ్రహణస్వరూపాస్మితాన్వయార్థవత్త్వసంయమాదింద్రియజయః ॥47॥
తతో మనోజవిత్వం వికరణభావః ప్రధానజయశ్చ ॥48॥
సత్త్వపురుషాన్యతాఖ్యాతిమాత్రస్య సర్వభావాధిష్ఠాతృత్వం సర్వజ్ఞాతృత్వంచ ॥49॥
తద్వైరాగ్యాదపి దోషబీజక్షయే కైవల్యమ్ ॥50॥
స్థాన్యుపనిమంత్రణే సంగస్మయాకరణం పునరనిష్టప్రసంగాత్ ॥51॥
క్షణతత్క్రమయోః సంయమాద్వివేకజం జ్ఞానమ్ ॥52॥
జాతిలక్షణదేశైరన్యతానవచ్ఛేదాత్ తుల్యయోస్తతః ప్రతిపత్తిః ॥53॥
తారకం సర్వవిషయం సర్వథావిషయమక్రమం చేతి వివేకజం జ్ఞానమ్ ॥54॥
సత్త్వపురుషయోః శుద్ధిసామ్యే కైవల్యమ్ ॥55॥
ఇతి శ్రీపాతంజలయోగదర్శనే విభూతిపాదో నామ తృతీయః పాదః ।
పతంజలి యోగ సూత్రాణి – 4 (కైవల్య పాదః)
అథ కైవల్యపాదః ।
జన్మౌషధిమంత్రతపస్సమాధిజాః సిద్ధయః ॥1॥
జాత్యంతరపరిణామః ప్రకృత్యాపూరాత్ ॥2॥
నిమిత్తమప్రయోజకం ప్రకృతీనాంవరణభేదస్తు తతః క్షేత్రికవత్ ॥3॥
నిర్మాణచిత్తాన్యస్మితామాత్రాత్ ॥4॥
ప్రవృత్తిభేదే ప్రయోజకం చిత్తమేకమనేకేషామ్ ॥5॥
తత్ర ధ్యానజమనాశయమ్ ॥6॥
కర్మాశుక్లాకృష్ణం యోగినః త్రివిధమితరేషామ్ ॥7॥
తతస్తద్విపాకానుగుణానామేవాభివ్యక్తిర్వాసనానామ్ ॥8॥
జాతి దేశ కాల వ్యవహితానామప్యానంతర్యం స్మృతిసంస్కారయోః ఏకరూపత్వాత్ ॥9॥
తాసామనాదిత్వం చాశిషో నిత్యత్వాత్ ॥10॥
హేతుఫలాశ్రయాలంబనైః సంగృహీతత్వాతేషామభావేతదభావః ॥11॥
అతీతానాగతం స్వరూపతోఽస్త్యధ్వభేదాద్ధర్మాణామ్ ॥12॥
తే వ్యక్తసూక్ష్మాః గుణాత్మానః ॥13॥
పరిణామైకత్వాత్ వస్తుతత్త్వమ్ ॥14॥
వస్తుసామ్యే చిత్తభేదాత్తయోర్విభక్తః పంథాః ॥15॥
న చైకచిత్తతంత్రం వస్తు తత్ప్రమాణకం తదా కిం స్యాత్ ॥16॥
తదుపరాగాపేక్షిత్వాత్ చిత్తస్య వస్తుజ్ఞాతాజ్ఞాతమ్ ॥17॥
సదాజ్ఞాతాః చిత్తవృత్తయః తత్ప్రభోః పురుషస్యాపరిణామిత్వాత్ ॥18॥
న తత్స్వాభాసం దృశ్యత్వాత్ ॥19॥
ఏక సమయే చోభయానవధారణమ్ ॥20॥
చిత్తాంతర దృశ్యే బుద్ధిబుద్ధేః అతిప్రసంగః స్మృతిసంకరశ్చ ॥21॥
చితేరప్రతిసంక్రమాయాః తదాకారాపత్తౌ స్వబుద్ధి సంవేదనమ్ ॥22॥
ద్రష్టృదృశ్యోపరక్తం చిత్తం సర్వార్థమ్ ॥23॥
తదసంఖ్యేయ వాసనాభిః చిత్రమపి పరార్థం సంహత్యకారిత్వాత్ ॥24॥
విశేషదర్శినః ఆత్మభావభావనానివృత్తిః ॥25॥
తదా వివేకనిమ్నం కైవల్యప్రాగ్భారం చిత్తమ్ ॥26॥
తచ్ఛిద్రేషు ప్రత్యయాంతరాణి సంస్కారేభ్యః ॥27॥
హానమేషాం క్లేశవదుక్తమ్ ॥28॥
ప్రసంఖ్యానేఽప్యకుసీదస్య సర్వథా వివేకఖ్యాతేః ధర్మమేఘస్సమాధిః ॥29॥
తతః క్లేశకర్మనివృత్తిః ॥30॥
తదా సర్వావరణమలాపేతస్య జ్ఞానస్యానంత్యాత్ జ్ఞేయమల్పమ్ ॥31॥
తతః కృతార్థానాం పరిణామక్రమసమాప్తిర్గుణానామ్ ॥32॥
క్షణప్రతియోగీ పరిణామాపరాంత నిర్గ్రాహ్యః క్రమః ॥33॥
పురుషార్థశూన్యానాం గుణానాంప్రతిప్రసవః కైవల్యం స్వరూపప్రతిష్ఠా వా చితిశక్తిరితి ॥34॥
ఇతి పాతంజలయోగదర్శనే కైవల్యపాదో నామ చతుర్థః పాదః ।